„OJCZYZNĘ MOJĄ WSZELKIMI SPOSOBAMI RATOWAĆ…” – O KONSTYTUCJI 3 MAJA
Wiek XVIII stanowił dla Polaków okres tragiczny, przyniósł bowiem upadek państwa polskiego. Lecz równocześnie, to samo stulecie, było epoką w czasie której miało miejsce wydarzenie świadczące o rozwoju i nowatorstwie narodu polskiego – wydano pierwszą w Europie i drugą na świecie ustawę zasadniczą.
U genezy Ustawy Rządowej leżały dążenia króla Stanisława Augusta Poniatowskiego do reform ustroju Rzeczpospolitej Szlacheckiej w duchu oświeceniowym, których realizację miał na celu, obradujący w latach 1788-1792, Sejm Wielki. Bezpośrednio pracę nad konstytucją prowadziła grupa działaczy liberalnych skupiona wokół Hugona Kołłątaja w ramach tzw. kuźnicy kołłątajowskiej, we współpracy z królewskim sekretarzem Scipione Piattolim. Efektem ich starań był akt uchwalony 3 maja 1791 r. , zawierający rozwiązania usprawniające ustrój i chroniące państwo polskie przed anarchią. Jego następstwem była zmiana formy rządów z demokracji szlacheckiej (nazwanej przez prof. Jaremę Maciszewskiego mianem monarchia mixta – „monarchia mieszana”) na monarchię konstytucyjną. Z racji likwidacji tzw. liberum veto i pozbawienia praw politycznych szlachty gołoty (nieposiadającej dóbr ziemskich), a także wprowadzenia dziedziczności tronu, konstytucja stanowi datę końcową okresu tzw. oligarchii magnackiej w Polsce. Pierwszy raz w polskiej historii w skład parlamentu weszli reprezentanci miast (24 plenipotentów), co przyczyniło się do zmiany definicji narodu, gdyż mieszczan, z racji ich politycznego upodmiotowienia, zaczęto postrzegać jako jego część.
Odpowiedzią magnatów na przełomowe zapisy ustawy trzeciomajowej była konfederacja targowicka, która doprowadziła do zniesienia konstytucji i kolejnego rozbioru. Jednakże dla narodu polskiego akt ten stanowił przez następne dziesięciolecia punkt odniesienia w kontekście ustroju przyszłej państwowości. Porządek ustrojowy napoleońskiego Księstwa Warszawskiego (1807-1815) opierał się na jego postanowieniach, a działacze jednego z głównych ugrupowań Wielkiej Emigracji - Hotelu Lambert, jako podstawowy postulat swej działalności postawili wskrzeszenie niepodległej Polski z konstytucją 3 maja 1791 r. jako ustawą zasadniczą.
Gwałtowna, lecz pokojowa, zmiana ustroju i relacji społecznych jaka dokonała się w Rzeczpospolitej za sprawą Ustawy Rządowej z dnia 3 maja 1791 roku, z racji swej skali i znaczenia, jest nazywana, za XVIII-wiecznym włoskim prawnikiem Gaetano Filangierim, „spokojną rewolucją”.
opracował Robert Walterski
