Wojna polsko-bolszewicka to ważny rozdział w dziejach naszego kraju. Była pierwszym egzaminem dojrzałości narodowej i odpowiedzialności, do którego stanęli Polacy w odrodzonej ojczyźnie.
Jeszcze zanim wojna dotarła na Mazowsze mieszkańcy mazowieckich miast i wiosek szykowali się do walki. Wobec zbliżającego się zagrożenia bolszewickiego zaczęto mobilizować energię całego społeczeństwa. Zaczęto organizować Obywatelskie Komitety Obrony Państwa. W powiecie przasnyskim taki komitet zaczęto organizować 25 lipca. Inicjatorem akcji był właściciel majątku w Obrębie Józef Holnicki-Szulc. W radzie Komitetu znaleźli się również Stanisław Bryła - starosta, Bronisław Keczmerski – gospodarz, Tomasz Wieciński – rzemieślnik, Stanisław Żurawski – ziemianin. Oprócz zbiórek pieniędzy, komitety prowadziły również agitacje na rzecz zaciągania się do polskiego wojska. Zgłaszali się starzy i młodzi, chłopi, rzemieślnicy i szlachta. Entuzjazm był ogromny. Pochodzący spod Przasnysz arcybiskup Aleksander Kakowski w swoich wspomnieniach pisał: poszła szlachta średnia i drobna, niemal wszystka na własnych koniach. Z mojej rodziny poszło czterech Kakowskich, dwóch Ossowskich, dwóch Wilmanów, Jankowski, prawie wszyscy co byli zdolni do boju […]. Już od jesień 1918 w wojsku służyło wielu obywateli naszego miasta. Przede wszystkim byli to członkowie byłej Polskiej Organizacji Wojskowej, którzy w listopadzie 1918 r. rozbrajali Niemców, a następnie zgłosili się na ochotnika do armii. W większości zaciągnęli się do 32 Pułku Piechoty, który formował się w Ciechanowie.
W pierwszych dniach sierpnia 1920 r. działania wojenne dotarły do terenów powiatu przasnyskiego. Znalazł się on pasie natarcia bolszewickiej 4 Armii Szuwajewa i wchodzącego w jej skład 3 Korpusu Konnego Gaj Chana Bżyszkiana. To właśnie kozacy z tej siejącej postrach formacji zajęli Przasnysz dniu 7 sierpnia. Po zajęciu miasta przez bolszewików nastąpił okres dwutygodniowej (07.08-21.08) okupacji, wypełnionej grabieżami i gwałtami na ludności cywilnej. Podobnie jak w innych miastach, przy współdziałaniu miejscowych komunistów, utworzony został komitet wojskowo-rewolucyjny, tzw. rewkom. Jego członkami zostali m. in. Jan Kaszewski i Alfons Ludomir Morawski. Pierwszy z nich był murarzem z Warszawy ożenionym w Przasnyszu, przed wkroczeniem bolszewików prowadził działalność wywiadowczą i dywersyjną. Za swoje czyny został później skazany przez sąd wojskowy na karę śmierci i rozstrzelany na zamku w Ciechanowie. Drugi w latach 1918-1920 prowadził w Przasnyszu prywatne gimnazjum i już wówczas nie ukrywał swoich komunistycznych poglądów, o czym pisała ówczesna prasa lokalna. Opuścił miasto razem z wycofującymi się oddziałami bolszewickimi. Aktywnym członkiem rewkomu w Chorzelach był Abraham Michał Adler. Po wsiach, natomiast, energiczną agitację komunistyczną prowadził Jan Wewerko. Jednym z dramatyczniejszych wydarzeń z okresu bolszewickiej okupacji było uprowadzenie, w charakterze zakładników, na wschód kilkorga spośród najważniejszych obywateli Przasnysza. Wywiezieni zostali burmistrz Maciej Żmijewski, aptekarz Karol Szymański, adwokat Stefan Połomski, kupiec Franciszek Ruszczyński, weterynarz Mączewski, rolnik Jan Wróblewski, kowal Tomasz Wieciński, urzędnik Jan Keczmerski. Do kraju, dopiero po 1922 r., wrócili jedynie Połomski i Ruszczyński.
W trzeciej dekadzie sierpnia Przasnysz stał się ważnym punktem na mapach sztabowych. Po odrzuceniu wojsk bolszewickich spod Warszawy i zwycięskich bojach nad Wkrą, bolszewickie armie rozpoczęły pośpieszny odwrót. W najtrudniejszym położeniu znalazła się, wysunięta najbardziej na zachód, 4 Armia Szuwajewa. Wobec szybkich postępów wojsk polskich istniała szansa na jej otoczenie i całkowite zniszczenie. Jedyna droga odwrotu wiodła przez Przasnysz i Chorzele. Utrzymanie bądź utrata tych miast była więc dla bolszewików kluczowe. Zdawało też sobie z tego doskonale sprawę dowództwo polskie. Zadanie zdobycia miasta w dniu 21 sierpnia powierzono 202 Ochotniczemu Pułkowi Piechoty ze składu Dywizji Ochotniczej płk. Adama Koca. Dowództwo pułku znajdowało się w Lesznie. Tak atak na miasto opisywał w raporcie kpt. Czeszejko-Sochacki: Intensywność ostrzału wskazywała, że dysponuje on przeważającymi siłami, niezbędne okazało się przegrupowanie własnych pododdziałów, podciągnięcie odwodów. […] Kompanię odwodu podciągnąłem do koszar, stamtąd zaś 6-tą kompanię wysłałem do dyspozycji d-cy 1 kompani z rozkazu przeprowadzenia szturmu wzdłuż północnej części miasta i odcięcia drogi na Chorzele, kompanię zaś 7-mą poprowadziłem rowami przydrożnymi głównej ulicy przedmieścia […] do szturmu na bolszewików ukrytych w opłotkach. Szturm wypadł świetnie i po krótkiej walce na bagnety i ręczne granaty linia bolszewicka została przełamana i w panice opuszczała miasto. Kompania 1, 6 i 7 weszły na północny i zachodni koniec miasta. Połowa 2 kompanii w tymże czasie razem z grupą ppor. Rusieckiego zajęła cmentarz i południowy kraniec miasta. Przeszło 100 jeńców i inna zdobycz wojenna trafiła do rąk naszych. Pozostali bolszewicy wycofali się na południowy zachód od Przasnysza.
Na tym jednak walki o miasto się nie zakończyły. Wkrótce do kontrataków na miasto przeszły oddziały 15 Armii Korka. Przasnysz został ponownie zajęty przez bolszewików. Dopiero kontruderzenie 202 pułku, wspierane przez 2 Syberyjski Pułk Piechoty i 76 Lidzki Pułk Strzelców spowodowało, że miasto zostało ostatecznie zdobyte. Po wyparciu bolszewików z Przasnysza w dniu 23 sierpnia Brygada Syberyjska stoczyła całodzienną, krwawą walkę z próbującą przebić się na wschód konnica Gaj Chana. Kawalerzyści Gaja zamordowali pod Chorzelami, wziętych do niewoli, 73 żołnierzy ppor. Mieczysława Karczewskiego z 1 Syberyjskiego Pułku Piechoty
Pamięć o wydarzeniach 1920 roku na ziemi przasnyskiej były pielęgnowane w latach II Rzeczpospolitej. Nazwa „PRZASNYSZ 21-22 VIII 1920” pojawiła się na jednej z tablic, odsłoniętego 1925 roku, Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie.
W okresie międzywojennym na przasnyskim cmentarzu wybudowano Mauzoleum, w którym spoczęli obok siebie powstańcy styczniowi Palemon Nowicki i Stefan Cielecki oraz 6 znanych i 15 nieznanych żołnierzy wojny polsko-bolszewickiej.
Na grobie żołnierzy pochowanych na cmentarzu w Chorzelach, dzięki ofiarności społeczeństwa, w roku 1923 postawiono pomnik, a w roku 1931 wmurowano przed pomnikiem tablicę marmurową z napisem „Bohaterom brygady syberyjskiej, poległym na polu chwały pod Chorzelami, dnia 23 sierpnia 1920 r. w obronie ojczyzny i wolności. Spoczywają por. Karczewski i 73 szeregowych”. Fundusze na tablicę zostały zebrane przez amatorskie kółko teatralne funkcjonariuszy straży granicznej z Chorzel.
Grupa przasnyskich harcerzy. Wśród nich ochotnicy na woję polsko-bolszewicką. Muzeum Historyczne w Przasnyszu, sygn. MHP/HA/3577
Zdobycie Przasnysza w dniu 22 sierpnia 1920 r. przez oddziały 202 Ochotniczego Pułku Piechoty. Centralne Archiwum Wojskowe, Relacje, sygn. 400.679
Pułkownik Adam Koc, dowódca Dywizji Ochotniczej.
Nabożeństwo dziękczynne w związku z zakończeniem wojny polsko-bolszewickiej w Warszawie. Marszałek Polski Józef Piłsudski (2. z lewej) oraz ksiądz kardynał Aleksander Kakowski (1. z lewej) udają się do katedry na nabożeństwo, 17.03.1921 r. Narodowe Archiwum Cyfrowe
Pragnę wyrazić podziękowania Panu Bartoszowi Drejerskiemu – pracownikowi Muzeum Historycznego w Przasnyszu – za udostępnienie materiałów.
opracował: Zdzisław Zdziarski